Çevremizde gördüğümüz orta ve ileri yaştaki yetişkinlerin pek çoğu kolesterol yüksekliğinden şikayet ediyor. Herkesin az ya da çok kolesterolle ilgili bilgisi var. Ancak “nedir bu kolesterol, neden yükselir, yükselirse ne olur, sağlıklı bir insanda ne kadar olmalı ve sağlıklı değerlere nasıl getirilebilir” gibi soruların yanıtlarına ayrıntılı olarak bakalım. Öncelikle kolesterol sözcüğü genellikle yağlı besinlerin tüketimi ile yakından ilişkilendirilmektedir. Bu, bir yere kadar doğru, ancak yeterli değildir. Zira bu muma benzer maddenin çoğunu vücudumuz kendisi yapıyor. Kişinin kanında dolaşan kolesterolün % 75’ini karaciğer üretirken, geriye kalan % 25’lik dilim ise kişinin beslenme alışkanlıklarından ileri gelir. Kandaki kolesterol normalde aslında hücrelerin görevlerini yapmalarına yardımcı olan bir maddedir. Fakat gerekli olan bu maddenin belli değerlerin üzerine çıkması durumunda neredeyse tüm vücudu, organları, hücreleri etkileyen zorlu bir hastalık süreci başlıyor. Bu bağlamda sadece Amerika’da 100 milyondan fazla kişide yüksek kolesterol sorunu varken, ülkemiz de bu sayı hiç az değil.

Yüksek kolesterol, hastada damar sertliğini yaratan en önemli sebeplerden birisidir. Damar sertliği de kalp ve beyin damarlarında hasara sebep olur. Yaşam için vazgeçilmez bir yapıtaşı olan ve vücut için gerekli olan kolesterolün, eksikliği de, yüksekliği de kesinlikle sorunlara yol açmaktadır. Kolesterol eksikliği durumunda; vücuttaki hormonlar yeterli düzeyde salgılanamadığı için pek çok fonksiyon bozukluğu yaşanır, özellikle çocuklarda gelişim bozukluğu sorunu ortaya çıkar.

Yüksek kolesterol belirtileri

Kişi kolesterolünün yüksek olduğunu kendisi anlayamaz, bilemez. Zira yüksek kolesterolde her hangi bir belirti yaşanmaz. Ancak kolesterolün yüksek olması vücudun iç mekanizmasında hasara yol açar, zaman içinde damarların içinde bir plak oluşturur, tıkanıklığa neden olabilir. Dolayısıyla da kanın akması için damarlarda bulunan boşluklar daralır, kalp hastalıkları yaşanır.

Kolesterol testi nasıl yapılır?

Kişi başka bir rahatsızlık için doktora başvurduğunda yapılan kan testinde kolesterol değerinin normalden yüksek olduğu saptanır. Kolesterol testi ise açlık lipoprotein profili olarak bilinen basit bir kan testi şeklinde yapılır. Hasta en az 9 saat açlık sonunda kan verir ve bu kanda dolaşmakta olan kolesterol ölçülür. Test sonuçları “kötü” kolesterol, “iyi” kolesterol ve trigliserit düzeylerini gösterir. Buna göre kişide yüksek kolesterol olup olmadığı anlaşılır. Aslında bu test için bir şikayet olmasına gerek yoktur, normal şartlar altında 20 yaşın üstündeki kişiler, 4 – 6 yılda bir kolesterol testi yaptırmalıdır.

‘Kötü’ kolesterol nedir, sağlıklı bir kişide kaç olmalıdır?

Kişinin kanındaki kolesterolün çoğu, düşük yoğunluklu lipoprotein ya da “kötü” kolesterol adı verilen proteinler tarafından taşınmaktadır. Bu düşük yoğunluklu lipoprotein, kötü kolesterol olarak adlandırılmaktadır. Çünkü bu kötü kolesterol, damarları tıkayan diğer maddelerle birleşmektedir. Eğer kişi doymuş yağ ve trans yağlar açısından yüksek bir beslenme programı uyguluyorsa, kötü kolesterol düzeyi artar. Normal sağlık şartlarına sahip olan bir kişide kötü kolesterol seviyesinin 100’ün altında çıkması gerekmektedir. Ancak eğer bu kişi bir kalp hastası ise bu değerin daha da düşük olması gerekir.

‘İyi” kolesterol nedir, sağlıklı bir kişide kaç olmalıdır?

Kişinin kanındaki kolesterolün yaklaşık üçte biri, yüksek yoğunluklu lipoprotein ya da “iyi” kolesterol adı verilen proteinler tarafından taşınmaktadır. Bu yüksek yoğunluklu lipoprotein, “iyi” kolesterol olarak adlandırılmaktadır. Çünkü iyi kolesterol, kötü kolesterolü çekerek damarların içinde birikmesini, damar tıkanıklığını önlemeye yardımcı olur. Bu bakımdan kişinin iyi kolesterol düzeyinin yüksek olması önemlidir. Eğer iyi kolesterol istenen düzeyde yüksek olmazsa kişide kalp hastalığı gelişme riski bulunur. Bunun için kişi margarin gibi sağlıksız yağlar yerine, zeytinyağı gibi sağlıklı yağları tüketerek iyi kolesterol düzeyini yükseltmeye çalışmalıdır. İyi kolesterol değerinin kadında 55, erkekte 45 mg/dl olması idealdir. İyi kolesterolün 40’ın altına düşmesi ise kalp krizi riskini artırmaktadır.

Trigliserid nedir, neden yükselir?

Bitkisel, hayvansal, doymuş ve doymamış yağların hepsi öncelikle trigliserdilere ayrılır, karaciğere taşınır ve burada farklı işlemlerden geçer. Kişi karbonhidrat, protein ve tüm yağ kaynaklarından gereğinden fazla tükettiğinde vücudun kullandığından arta kalan enerji vücut tarafından yağa dönüştürülür ve bunlar yağ hücrelerinde depolanır. Trigliseridlerle dolan yağ hücreleri şişer, genişler ve kişinin kilo almasına sebep olur. Çok fazla alınan ve yağ hücrelerinde depolanamayan trigliserid ise damarlarda dolaşır ve kötü kolesterol değerini artırarak, iyi kolesterol oranının düşmesine sebep olur. Tıpkı kolesterol gibi trigliserid de hem vücut tarafından yapılır hem de besinlerle birlikte vücuda alınır. Kişi beslenmesinde fazla kalori, şeker ve alkol aldığında, vücut bunları kanda taşınan ve tüm yağ hücrelerinde depolanan bir yağ türü olan trigliseride dönüştürüyor. Yüksek karbonhidratla beslenen, kilolu, hareketsiz, sigara içen ve yoğun alkol tüketen kişilerde trigliserid yükseliyor. Bundan dolayı da kalp ve damar hastalıkları ve diyabet ortaya çıkıyor. Bu riskleri ortadan kaldırmak için kişinin trigliserdi değerinin 150 mg/dl’nin altında olması gerekiyor.

Gebelikte kolesterol

Hamilelik döneminde değişen hormon dengeleri, vücuttaki diğer değerlerde olduğu gibi kolesterol ve trigliserid değerlerinde de değişimlere sebep olur. Hamilelik döneminde kolesterol değerleri (lipid profili) genel olarak yüksk seyreder. Bu bağlamda iyi ve kötü kolesterol değerlerinin toplamını ifade eden total kolesterol ve kötü kolesterol de gebelik boyunca yükselir, doğumdan sonra tekrar normal seviyeye düşer. İyi kolesterol de aslında gebelik boyunca normale göre yüksek seyreder. Fakat gebeliğin son 3 aylık diliminde bir miktar düşmektedir.

Gebelikte kötü kolesterol değerleri kaç olmalı?

Gebe olmayanlarda kötü kolesterol değeri 100’ün altında, gebeliğin ilk 3 aylık döneminde 60 – 153 arasında, gebeliğin ikinci 3 aylık döneminde 77 -184 arasında, gebeliğin üçüncü 3 aylık döneminde ise 101 – 224 arasında olmalıdır. Bu değerler uzmanların uygun gördüğü aralıklardır. Elbette ki gebeliği takip eden doktorun klinik bulguları ve kanaati de değerlendirme de çok önemlidir.

Hamilelikte yüksek kolesterolü düşürmek için alınması gereken önlemler

• Hayvansal besinler ölçülü olarak tüketilmelidir.
• Kurabiye, bisküvi ve pastane ürünleri, kraker, cips gibi çok yağlı, tuzlu, şekerli hazır besinlerden uzak durulmalıdır.
• Bolca sebze ve meyve tüketilmelidir.
• Gebelik döneminin doğası gereği alınan normal kilo miktarı aşılmamalı, 10 – 12 kilodan fazla alınmamalıdır.
• Haftada 2 – 3 porsiyon baklagiller tüketilmelidir.
• Lif bakımından zengin besinlerle beslenilmelidir.
• Gebelik boyunca, hatta gebeliğe karar verildiği andan itibaren asla alkol alınmamalıdır.
• Kalp ve damar hastalıklarına, akciğer ve vücuttaki her bir organın hasar görmesine sebep olan sigara, gebelik planlaması yapıldığı andan itibaren bırakılmalı ve gebelik süresince asla tüketilmemelidir.
• Her gün düzenli olarak yürüyüş ve gebeler için uygun olan egzersizler uygulanmalıdır.

Kolesterol bakımından zengin besinler ve tüketimi

Kolesterolün yükselmesinde kişinin beslenme alışkanlıkları da önemli bir yer tutuyor. Bu bağlamda kolesterolü yüksek olan kişilerin, bu sorunu tetikleyecek besinleri azaltması ve hatta doktor tavsiye ederse bazı besinleri hiç tüketmemesi gerekmektedir. Yumurta, karides ve ıstakoz besinlerin kolesterol içeriği yüksektir. Bu besinler kolesterol hastalarına çoğu kez yasaklanır. Ancak gebelik döneminde yumurtanın içerdiği protein ve vitaminlere anne adayının ve bebeğin çok ihtiyacı olduğu için doktorun kanaati ile yumurta belli aralıklarla tüketilebilir. Aslında araştırmaların sonucuna göre yemekle alınan kolesterol; çoğu insanda, kandaki düzeye etkisi az orandadır.  Kolesterol hastası bir kişilerin çok az bir kısmında, yumurta yedikten sonra kan değerleri aniden yükselme göstermektedir. Bu bakımdan yumurtanın faydaları düşünüldüğünde gebelikte ya da normal bir dönemde kolesterol için yumurtayı bırakmak gerekmemektedir. Fakat yine kolesterolü yükseltici etkileri bilinen doymuş ve trans yağlar için aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Kötü kolesterolü yüksek olan kişiler kesinlikle doymuş ve trans yağlar tüketimini bırakmalıdır. Zaten gebelik döneminde bu yağların tüketilmesi gebeliğin sağlıklı ilerleyebilmesine zarar verecektir.

Kolesterolün genetik etkisi

Bir kişinin kötü kolesterolünün yükselme sebeplerinden birisi vücudun yapıyor olması, diğeri ise sağlıksız beslenme koşullarıdır. İşte bu vücudun kendisinin kolesterol üretmesi durumunda genetik yatkınlıktan bahsetmek mümkündür. Bu kişiler diğer insanlardan çok daha fazla beslenme koşullarına dikkat etmek durumundadırlar. Yani herkes sebze, meyve, baklagiller ağırlıklı beslenmeli, bitkisel yağları tercih etmeli, doymuş ve trans yağlardan, karbonhidrattan uzak durmalıdır. Ancak aile öyküsünde kolesterol hastalığı olan kişiler, vücutları kalıtsal olarak çok fazla kolesterol üreten kişiler diğerlerinden çok daha fazla dikkat etmeliler. Ancak kolesterole sebep olan genetik bir özellik yoksa kişi kolesterolünü dengede tutabilmek için doğal ve taze beslenmeye, doymuş ve trans yağlardan uzak durmaya çalışmalıdır. Genellikle kötü kolesterol, hem genler hem de sağlıksız beslenmeden kaynaklanmaktadır. Özellikle gebelikte ekstra özen gerekmektedir.

Kolesterolü yükselten sebepler nelerdir?

• Doymuş ve trans yağlar ve kolesterol içerikli besinler bakımından yüksek bir beslenme alışkanlığı,
• Yüksek kolesterol hastalığının aile sıklıkla görülmesi,
• Hareketsiz yaşam koşulları,
• Aşırı kilolu ya da obez olmak,
• Yaşın ilerlemesiyle birlikte metabolizmanın yavaşlaması

Çocuklukta kolesterol

Kolesterol genellikle orta yaşla birlikte görülmeye başlanan bir sağlık sorunudur. Ancak özellikle genetik yatkınlığın bulunduğu ve sağlıksız, trans yağlar, doymuş yağlar ağırlıklı beslenen çocuklarda kolesterol yükselir. Bu bağlamda kolesterolün daha çocukluk döneminde damarları tıkamaya başladığına dair pek çok bulgular mevcuttur. Çocukluk döneminde yükselen kolesterol, çok tehlikeli olduğundan bu çocuk ve gençlerin, kötü kolesterolü düşürmek için anlamda önlem almaları gerekmektedir. 2-19 yaş arasındaki çocukların, gençlerin kolesterol düzeyinin 170’in altında olması sağlıklı şeklinde yorumlanır.

Yüksek kolesterol neden tehlikelidir?

Günümüzde yetişkinlerin ve ileri yaşlardakilerin pek çoğunun muzdarip olduğu yüksek kolesterol kişide; koroner damar hastalığı, kalp krizi ve inmenin gibi yaşamı tehdit eden hastalıkların önemli risk faktörlerinden birisidir. Bununla birlikte yüksek kolesterolün Alzheimer hastalığı riskini de artırdığı bilinmektedir. Zira yüksek kolesterol, damarları tıkayan bir plak oluşumuna sebep olur. Bundan dolayı da vücutta kan akışı kısıtlanabilir ve tüm organlar bundan zarar görebilir. Hatta kalbe ve beyne giden kan akımının tamamen kesilmesi durumunda kalp krizi veya inme kaçınılmazdır.

Kolesterolü düşürmek için öneriler

• Beslenmede lif miktarı arttırılmalı

Yüksek kolesterolle mücadele etmenin en temel yolu beslenme programını sağlıklı yönde değiştirmektir. Sağlıklı ve özellikle kalp dostu beslenmekten bahsedildiğinde de ilk olarak akla gelenlerden birisi lif içeren besinlerdir. Bu bağlamda tahıllar bolca lif içerirler ve dolayısıyla kalp dostu besinlerdir. Doğal gıdaların pek çoğunda bulunan çözünür lifler, vücuttaki kötü kolesterolü düşürmeye yardımcı olur. Bu sebeple de lif kaynakları olan tam tahıllı ekmekler ve gevrekler, yulaf ezmesi, taze meyve, sebzeler, fasulye gibi bakliyat çeşitleri kötü kolesterolü düşürmek için tüketilmelidir.

• Kötü yağlardan uzak durulmalı

Yağ, herkesin günlük beslenmesinde mutlaka bulunmalı, ancak az miktarda olmalıdır. Gün içinde alınması gereken bu yağlar da sağlıklı olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayrılır. Bunlardan doymuş yağlar, yani hayvansal ürünler ve tropikal yağlar kesinlikle kötü kolesterolü yükseltmektedir. Bununla birlikte trans yağlar ise hem kötü kolesterolü artırır hem de iyi kolesterolü düşürür. Bu sebeple de kolesterol dengesini tamamen bozar. Kötü kolesterolü yükselten bu trans yağlar aslında günlük tüketilen pek çok fırında pişirilmiş ve kızartılmış besinlerde, margarinlerde, bisküvilerde, kurabiyelerde bulunur.

• Protein seçimi doğru yapılmalı

Protein, beslenmede temel kaynaklardan ve olmazsa olmazlardan birisidir. Proteinden bahsedildiğinde ilk olarak akla et, tam yağlı süt ve süt ürünleri gelmektedir. Ancak bu protein kaynakları, bolca kolesterol da içerdikleri için kolesterol hastaları için çok da uygun seçenekler olmayabilir. Bunların yerine yine protein bakımından zengin, ancak kolesterol içermeyen tofu gibi uzak doğu kaynaklı sağlıklı peynirler, balık, özellikle somon gibi seçenekler kolesterolü dengelemek için çok daha doğru olacaktır. Zira uzmanlar kalp ve damar sağlığından bahsettiklerinde haftada 2 kez Omega 3 yağ asitleri bakımından zengin olan balık tüketiminin altını çizmekteler.

• Karbonhidrat tüketimi azaltılmalı

Sadece kolesterolü dengelemek için değil, sağlıklı bir vücut için de beslenme programında karbonhidratların kısıtlanması önerilmektedir. Özellikle de kolesterol düzeyini iyileştirmek isteyenlerin düşük karbonhidratlı diyetler uygulamaları doğru bir yaklaşım olur. Zira karbonhidrat, kötü kolesterolü yükseltici etki göstermektedir.

• Kilo kontrol altında tutulmalı

Kötü kolesterol, genellikle kilolu kişilerde daha yüksek seyretmektedir. Kolesterolün yüksekliğinden şikayetçi olan kişi, eğer kiloluysa mutlaka bir uzmandan yardım alarak beslenme programını sağlıklı yönde değiştirmeli ve düzenli egzersizle kilo vermelidir. Zira aşırı kilolu kişilerin kilo vermesi; trigliserit ve kötü kolesterol seviyesini düşürecektir. Hatta kiloluların verdiği her 3 kilonun iyi kolesterolü 1 puan artırdığı gözlenmiştir.

• Sigara bırakılmalı

Sigara kullanımı, kalp ve damar hastalıklarına yakalanma riskini yükseltmektedir. Yapılan araştırmalar, sigarayı bırakan kişilerde iyi kolesterol değerinin ortalama % 10 arttığını göstermektedir.

• Egzersiz yapılmalı

Kişinin gün içindeki hareket etme düzeyi, sıklığı aslında onun sağlıklı olma seviyesini belirlemektedir. Kişi sağlıklı besleniyor, ancak yeterince hareket etmiyorsa, yeterince sağlıklı olduğundan bahsetmek mümkün olmaz. Bu bağlamda hareketsiz yaşam, pek çok zararının yanında kötü kolesterolün de yükselmesine sebep olmaktadır. Kişi normal gündelik yaşamına günde yarım saatlik bir yürüyüşü eklediğinde bile kısa süre içinde iyi kolesterolünün yükseldiğini, kötü kolesterolününse düştüğünü görecektir. Özellikle de haftanın 3 – 4 günü yüzmek, tempolu yürüyüş yapmak bunun için en doğru seçenekler olacaktır.

• Gerektiğinde ilaç tedavisi uygulanmalı

Genetik özelliklerden kaynaklanan kötü kolesterol yüksekliğinde çoğu zaman, kişinin düzenli olarak egzersiz yapması, sağlıklı beslenmeye özen göstermesi tam olarak işe yaramayabilir. Böyle bir durumda doktorun önerdiği ve reçete ettiği ilaçlarla kolesterolün dengede tutulması çok önemli ve faydalı olacaktır. Bu bağlamda karaciğerde kolesterol üretimine engel olan ilaçlar, kolesterol emilimini engelleyen, safra bağlayıcı reçineler ve fibratlar içeren ilaçlar faydalı olacaktır. Ancak tüm ilaç tedavilerinde olduğu gibi bunlarda da yan etkiler ortaya çıkabilmektedir.

• Bitkisel şifa kaynaklarından yararlanılmalı

Her hastalıkta olduğu gibi yüksek kolesterolde de öncelikle doktorun önerileri doğrultusunda ilerlemek ve doktorun onay verdiği bitkisel kaynaklardan da faydalanmak doğru olacaktır. Bu bağlamda; sarımsak, çemen tohumu, enginar yaprağı ve kandil çiçeğinin (civanperçemi otu) kötü kolesterolü düşürücü etkisi bilinmektedir.

Kolesterolü düşürmeye yönelik tüm bu önerilerin gebelikte kolesterol sorununda kesinlikle doktor kontrolünde uygulanması gerekiyor.